بررسی صنعت عسل ایران در برنامه منهای نفت

به گزارش راهبرد معاصر، برنامه تلویزیونی منهای نفت با موضوع صنعت عسل از شبکه سوم سیما پخش می شود.برنامه تلویزیونی منهای نفت امروز به سراغ صنعت عسل رفته است. که حوالی ساعت 17:23 از شبکه سه سیما پخش می شود.

عسل که آن را به فارسی اَنگَبین (همچنین «انگُبین» و «اَنگُوین») گویند، مایعی شیرین و گران‌رو است که زنبورعسل از شهد گل‌ها از راه رگورژاسیون تولید می‌کند.

تاریخچه:

زنبور عسل حدود 150 میلیون سال قبل وجود داشته و مشغول زاد و ولد بوده است.

منتها با این تفاوت که در آن زمان فاقد یک زندگی اجتماعی بوده و مثل خیلی از زنبورهای غیرعسلی امروزی، زندگی انفرادی داشته است.

تاریخچه استفاده از عسل طبیعی همراه با تاریخ خلقت بوده و تقریباً در هر فرهنگی می‌توان شواهد بهره‌گیری از آن به عنوان یک منبع غذایی بود. در طول چندین هزار سال، تا اوایل قرن 18، عسل منبع اصلی قند مصرفی محسوب می‌شد، اما در چند قرن اخیر همزمان با رشد صنعت نیشکر و چغندر قند، استفاده از عسل طبیعی به عنوان تأمین کننده اصلی قند بسیار کاهش یافت.

مطالعات و بررسی های دانشمندان زیست شناس نشان می دهد که حداقل 150 میلیون سال است که موجوداتی بنام زنبور عسل (Honey Bee) در جهان زندگی می کنند.

در یونان باستان نیز عسل یکی از هدایای گرانبهای طبیعت انگاشته می شد . یونانیان تصور می کردند که خدایان چون خوراک بهشتی می خورند فناناپذیر و ابدی گشته اند . آنها تصور می کردند عسل یکی از اجزای مهم این خوراک بهشتی است .

قدیمی ترین فسیل زنبور عسل مربوط به بیست میلیون سال پیش است که در موزه تاریخ طبیعی نیویورک نگه داری می شود ( نشانگر مقاومت زنبور عسل و تطابق با محیط ، برای حفظ بقا آن است ) و از آنجا که همه موجودات نتیجه تکامل هستند چنین حدث زده میشود که گونه های ابتدایی آن مربوط به چهل تا پنجاه میلیون سال قبل می باشد.

آدمیان نخستین از روزگاران بس دراز از عسل استفاده می کردند در یک نقاشی که در غارهای بیکورپ اسپانیا وجود دارد مردی را نشان می دهد که در حال برداشتن عسل از یک کندوی طبیعی می باشد این تصویر مربوط به 12 هزار سال قبل از میلاد مسیح می باشد.

از روایت های قدیم هندی و مصریان باستان بر می آید که از عسل استفاده می کرده اند گویند در یکی از اهرام مصر ظرفی حاوی عسل یافتند که بعد از چند هزار سال هنوز همچنان سالم بوده است.

در سرودهای هومر ، در کتاب های دینی وصف عسل آمده است در قرن 8 قمری در یونان برای پرورش زنبور عسل و استفاده از عسل آن مقرراتی وضع کرده بودند.

زنبور حشره ای است که در بیشتر بخش های جهان به جز نزدیکی قطب جنوب زندگی می کند بیش از 10000 نوع زنبور شناسایی شده است اما تنها زنبور عسل، عسل و موم می سازد که می تواند مورد استفاده قرار گیرد.

تاریخچه عسل در ایران:

زنبورداری در ایران سابقه دیرینه داشته و یکی از حرفه های اصیل و قدیمی ایرانیها است .دشنه مفرغی منقشبه شکل زنبور عسل و متعلق به هشتصد سال قبل از میلاد که در لرستان بدست آمده است و اکنون در موزه شهر بروکسل نگهداری می‌شود، معرف قدمت آشنایی ایرانیها با این حشره مفید است.

در دوران هخامنشیان نگهداری زنبور در ایران رواج داشته چون مردم به جای شکر از عسل استفاده می‌کردند. اما ایران نیز تحت تأثیر دیگر کشورها در چند قرن اخیر منابع قندی خود را از کشت نیشکر و چغندر قند تهیه می‌نماید.

برای اولین‌بار دشنه‌ای منقش به تصویر زنبور عسل در استان لرستان کشف شده است که مربوط به 1200 سال قبل از میلاد می‌باشد.

به عقیده اهالی خوانسار زنبورداری در آن منطقه حداقل سابقه پانصد ساله دارد. خیلی از زنبور دارهای این منطقه چند نسل از اجدادشان را که شغلشان زنبورداری بوده است می شناسند یا با نام آنها آشنایی دارند. قسمت اعظم عسل خوانسار از گل گز تامین می گردد که خوشبوترین و خوشمزه ترین عسل می باشد.

تقسیم‌بندی انواع عسل

عسل را معمولاً به چند طریق تقسیم‌بندی می‌کنند:

یکی براساس منبع اصلی گیاهی که عسل از شهد آن ساخته شده‌است. مانند عسل گز، عسل آویشن، عسل گون، عسل بهار نارنج وغیره؛ ولی به علت متنوع بودن گیاهان منطقه استقرار کندوها، عسل‌های به دست آمده کم‌تر تک‌گلی بوده و بیشتر از چندین گیاه تولید می‌شوند. اگر اصطلاحاً می‌گویند عسل گز یا عسل آویشن، احتمالاً منظور این است که بیش‌ترین شهد از نباتات گز و آویشن وارد عسل شده‌است. دکتر هریک در سال ۱۹۴۸ از طرف مؤسسه فائو (F.A.O) اعلام نمود که «نمی‌توان عسل را بر اساس نام گیاه نام‌گذاری نمود، مگر در جایی که پوشش گیاهی منطقه منحصر به یک گیاه یا تک‌گلی باشد.»

بر اساس نام منطقه استقرار کندوهاست. مانند عسل زنجان، عسل قوچان عسل دلفان، عسل گلپایگان، عسل خان‌کندی عسل سبلان عسل اردبیل عسل فیروزکوه، عسل خوانسار، عسل نجف آباد (اصفهان)، عسل گرمابدر، عسل پلور (دماوند)، عسل تهران، عسل سهند، عسل فارس و عسل منطقه زیوه تیل در شمال غربی شهرستان شبستر. برای هریک از این مناطق تقسیم‌بندی دیگری نیز اضافه می‌کنند. مثلاً می‌گویند «عسل بهاره تهران» و «عسل پائیزه تهران» منظور از عسل بهاره عسلی است که اکثراً از نباتات بهاره و شهد درختان میوه حاصل شده و تا شکفتن گل‌های درختان اقاقیا ادامه دارد. عسل پائیزه عسلی ست که از نباتات تابستانی و پائیزه که معمولاً بعد از اقاقیا رشد می‌کنند، تولید می‌گردد.

درآمدی بر زنبورداری

زنبورهای عسل یکی از مفیدترین، مولدترین و شگفت انگیزترین مخلوقات خداوند هستند. این حشرات کوچک از عوامل تنوع زیستی در جهان به شمار می روند. برخی معتقدند بدون زنبور عسل، حیات هستی به خطر می‌افتد و زندگی در کره زمین بسیار دشوار خواهد شد. به دلیل آنکه زنبورهای عسل نقش بسیار مهمی در عمل گرده افشانی دارند. عمل گرده افشانی در گیاهان و درختان به روش های مختلفی انجام می شود. گرده افشانی به وسیله حشرات و مخصوصا زنبورعسل، مهمترین روش لقاح گیاهان است. به عنوان مثال90 درصد بارور سازی درختان میوه همچون سیب و گیلاس توسط زنبورعسل انجام صورت می شود، درحالی که در مورد درخت بادام عمل، گرده افشانی فقط توسط  زنبورعسل انجام می شود. عمر مفید ملکه دو سال و عمر زنبور‌عسل 30 تا 45 روز است.

ارزش اقتصادی گرده افشانی زنبور عسل، بسیار بیشتر از عسل و موم تولید شده توسط این حشره است. به همین دلیل در برخی کشورها به صاحبان کندوهای عسل، برای استقرار کندوهایشان در باغها و مزارع مبالغ بالایی پرداخت می شود. پرفسور فیلیپ مک کیب (Philip McCabe) رئیس فدراسیون جهانی انجمنهای زنبورداران"اپی موندیا" (Apimondia ) ( International Federation of Beekeepers Associations ) معتقد است: «حذف زنبور عسل از چرخه تولید به منزله هشدار زیست محیطی است و برای تنوع زیستی و بقای بشریت، زنبورها لازم هستند.»

در جهان بیش از 20 هزار گونه زنبور وجود دارد و زنبور عسل گونه ای از آنهاست که زندگی اجتماعی دارد. زنبورهای عسل با گردآوری شیره و شهد گلها و گیاهان در محل زندگی خود به نام کندو، عسل تولید می کنند که غذایی کامل و دارویی مناسب برای درمان بیماری است. رنگ عسل بر حسب این که زنبور بر چه گلی نشسته و از آن بهره گرفته، متفاوت است. عسل، گاه شفاف و گاه تیره است. رنگ عسل می تواند با توجه به سرچشمه اصلی شهد، از سفید روشن (عسل اقاقیا) تا سبز تیره متمایل به سیاه (عسل صنوبر و زبان گنجشک) تغییر کند و طیفی از رنگها را دربرگیرد. چنانکه عسل افرا لیمویی رنگ، عسل میوه ها زرد متمایل به قهوه ای و عسل آویشن به رنگ عقیق قرمز است. گفته می شود عسل‌های تیره رنگ، از نظر املاح معدنی اغلب غنی تر از عسلهای روشن است.

ارزش غذایی عسل بسیار بالا و یک غذای کامل است. کیفیت بالای عسل را می توان به دلیل گزینش گیاهان از سوی این حشره کوچک دانست. زنبورهای عسل به شکل غریزی، گل های مفید را از غیرمفید تشخیص می دهند. آنها بر هر گلی نمی نشینند و به کمک قدرت تشخیص و بویایی خود، شکوفه بهترین گل ها و گیاهان را برای استفاده برمی گزینند. عسل علاوه بر داشتن نقش غذایی موثر و کمک به رفع کمبودهای غذایی می تواند به عنوان دارو و مکمل آن در بهبود بیماریها مورد استفاده قرار گیرد. عسل حاوی مواد معدنی همچون فسفر، کلسیم، آهن، پتاسیم، ید، منیزیم، سرب، مس، سولفور، نیکل، روی و سدیم است که میزان آنها در انواع مختلف عسل متفاوت است. یک کیلوگرم عسل بیش از 3 هزار کالری انرژی دارد. عسل دارای انواع آنزیم ها، پروتئین، اسیدهای آمینه، اسیدهای آلی همچون اسید فرمیک و رایحه‌های معطر است. اسید فرمیک، یک ضدعفونی کننده طبیعی است که مانع فاسد شدن عسل می شود و ضد روماتیسم است. از عسل می توان به عنوان یک ماده ضد عفونی کننده زخم ها به ویژه زخم های دهان و گلو استفاده کرد.

بیش از یک و نیم میلیون تن عسل از حدود 81 میلیون کلونی ( کندو ) در جهان به دست می آید. ایران یکی از 10 کشور فعال در زمینه زنبورداری به لحاظ تعداد کلونی زنبور عسل و تولید عسل مرغوب در جهان است.طبق آمار سال 2013 میلادی صنعت زنبورداری ایران از نظر تعداد کلونی زنبور عسل، رتبه چهارم و از نظر میزان تولید عسل در رتبه هشتم جهان قرار داشت. در ایران به دلیل وجود اقلیم های مختلف و حدود 130 میلیون هکتار مرتع، جنگل و باغ مشجر، شرایط مناسبی برای رشد و توسعه فعالیت زنبورداری وجود دارد. فعالیت زنبورداری در ایران به دلیل چهار فصل بودن کشور ، در تمام طول سال امکانپذیر است.

صنعت زنبورداری در استانهای مختلف ایران همچون آذربایجان غربی و شرقی، اردبیل، کردستان، لرستان، گلستان، مازندران و اصفهان رواج دارد. عسل مناطق شمال غربی ایران همچون آذربایجان غربی و شرقی و نیز اردبیل از مرغوبیت مثال زدنی برخوردار است. از مشهورترین برندهای عسل جهان، برند عسل سبلان واقع در استان اردبیل است. استان اردبیل یکی از قطبهای تولید عسل در ایران است. در این استان برخی زنبورداران با توجه به آب و هوای معتدل، تنوع گیاهان به ویژه در دامنه پرگل کوه مرتفع سبلان و شهرستان مشکین شهر، موفق شده اند از هر کندوی زنبور‌عسل به طور متوسط بیش از 40 کیلوگرم عسل به دست آورند. صاحبان کندوی عسل برای مبارزه با آفات، از مواد طبیعی گیاهی استفاده می کنند و محصول تولید شده، ارگانیک است. در این استان، شهرستان خلخال رتبه برتر ایران را از نظر تولید عسل از کندوهای بومی و سنتی دارد.

از دیگر قطبهای مهم تولید عسل در ایران استان آذربایجان غربی با تولید سالانه بیش از ۲۰ هزارتن عسل است. استان آذربایجان غربی با داشتن بیش از یک میلیون کندوی زنبور عسل و  شش هزار نیروی کار، مراتع وسیع و سرسبز، تشکل‌های توانمند و وجود کارگاهها و کارخانه های مدرن بسته بندی، ظرفیت بالایی در زمینه تولید عسل و سایر فرآورده‌های عسل از جمله موم، گرده گل، ژل رویال و حتی زهر زنبور عسل دارد .

کندوی زنبور عسل، علاوه بر عسل، محصولات و فرآورده های متنوعی مانند زهر زنبور عسل، موم، بره موم، ژل رویال و گرده گل دارد که به لحاظ ارزش اقتصادی و درمانی در مرتبه بالاتر از عسل قرار دارند. زهر زنبور عسل در درمان بیماریهای سیستم ایمنی کاربرد دارد. بره موم یا Bee glue خاصیت آنتی بیوتیک طبیعی را دارد. این ماده یکی از محصولات کاربردی و مفید زنبور عسل است که از مقادیر مختلف موم زنبور و رزین ها تشکیل می شود.  ژل رویال، ماده غذایی لاروها در سه روز اول زندگی است. این ماده غذایی، ارزش افزوده بسیار بالایی دارد و در جلوگیری از آلزایمر، فشار خون، تصلب شرائین و سرطان موثر است. ژل رویال بسیار مغذی و نیرو بخش است و به عنوان غنی‌ترین ماده مغذی بیولوژیک شناخته شده است .

مقصد صادرات

مصرف عسل در ایران در مقایسه با سایر کشورهای جهان بالاست. سرانه مصرف عسل در جهان به طور متوسط بین 250 تا 300 گرم است و این در حالی است که سرانه مصرف این محصول در ایران حدود یک کیلوگرم یعنی بیش از 3 برابر میانگین مصرف جهانی است. با وجود اینکه ایران در کشورهای منطقه، بازار خوبی برای عرضه عسل دارد اما به دلیل مصرف بالا و مزیت قیمتی در داخل کشور ، اقبال چندانی برای صادرات این محصول از سوی زنبورداران ایرانی وجود ندارد . از این رو مقدار کمی از عسل تولید ایران از جمله عسل آذربایجان غربی به کشورهای همسایه، شرق آسیا و اروپا صادر می شود. ترکیه از جمله کشورهای واردکننده عسل از ایران است. این کشور عسل وارداتی از ایران را با برند ترکیه به کشورهای حوزه خلیج فارس ، قفقاز و اروپا مجددا صادر می کند.

میزان اشتغال

صنعت عسل یکی از صنایع فعال‌ کشور است و برای بیش از ۷۳ هزار نفر اشتغال ایجاد کرده است.

میزان تولید سالانه

در شرایطی که تولید این گوهر ناب طلایی‌رنگ در گذشته کمتر از ۱۰ هزار تن بود، هم‌اکنون ایران به تولید سالانه ۸۸ هزار تن دست‌یافته و با افتخار بعد از چین و ترکیه، در بین سه کشور برتر تولیدکننده جهان قرار دارد.

حجم تولید جهانی این محصول 1 میلیون و 650 هزار تن در سال است.

شکی نیست که در شرایط فعلی، اقدامات جدی‌تری برای توانمندسازی و حمایت همه‌جانبه زنبورداران برای درآمدزایی مناسب، رشد اشتغال و رونق اقتصادی نیاز است.

ازآنجاکه کارآفرینی در عرصه کشاورزی به‌مراتب زودبازده و ساده‌تر از سایر بخش‌هاست، پرورش زنبور و تولید عسل خالص و ارگانیک یکی از راه‌های مناسب برای خوداشتغالی محسوب می‌شود.

حجم صادرات

براساس آمار گمرک در یک ماهه نخست سال ۹۶ ، ۳ هزار و ۱۲۲ تن عسل از کشور صادر شده است که این میزان صادرات  به ارزش ۱۴ هزار و ۹۳۴ دلار برای کشور ارزآوری داشته است.

در یک ماهه نخست سال ۹۶ عسل طبیعی ایران تنها به کشورهای عراق و چین صادر شده است، این در حالی است که ایران بعد از چین بیشترین کندوی زنبور عسل در جهان را به خود اختصاص داده است.

همچنین براساس آمار گمرک در یک ماهه نخست سال ۹۶، ایران تنها یکبار اقدام به واردات موم زنبور عسل از کشور آلمان به ارزش بیش از ۳ هزار دلار کرده است.

ایران با وجود پتانسیل و ظرفیت بالای تولید عسل طبیعی می تواند سهم عمده ای را در صادرات این محصول به سایر کشورهای جهان از جمله کشورهای منطقه داشته باشد.

تولید کنندگان چینی از هر کندو 12 کیلو ژل رویال (غذای ملکه) بدست می‌آورند و ارز آوری این محصول برای چین دو برابر درآمد نفت بشکه‌ای 110 دلار است .

ژل رویال، محصولی ارزآور

ایران به رغم شرایط آب و هوایی مناسب و داشتن صنعت زنبورداری قوی، در سال های گذشته تنها به تولید عسل می پرداخت و به دیگر محصولات متنوع زنبور عسل همچون تولید ژل رویال و موم توجه چندانی نداشت در حالی که این ماده مغذی دارای ارزش بالایی است.

عسل مهمترین محصول زنبور عسل است که توسط زنبورهای کارگر تولید می شود، اما فعالیت زنبورهای کارگر منحصر به تولید عسل نیست و محصولاتی همچون ژل رویال و موم را نیز تولید می کنند.

ژل رویال (royal jelly) به عناوین دیگری همچون شاه انگبین، شیر زنبور عسل، شهد شاهانه و غذای ملکه نیز شهرت دارد؛ این ماده بسیار مغذی و نیرو بخش بوده و در واقع به عنوان غنی ترین ماده مغذی بیولوژیک شناخته شده است.

این ماده از گذشته های دور به عنوان اکسیر جوانی و مایه حیات در طب باستان استفاده می شد و اکنون نیز در کشورهای پیشرفته جهان استفاده طبی از آن بر پایه تحقیقات دانشمندان در دانشگاه ها و موسسه های تحقیقاتی معتبر رایج است.

تولید ژل رویال در کشور از کمترین سطح تولید برخوردار است اما با تلاش های تحقیقاتی و آموزشی صورت گرفته دو زنبوردار توانستند از 40 کندو بیش از 20 کیلوگرم ژل رویال تولید کنند که استمرار و توسعه آن نیازمند برنامه ریزی است.

اکنون قیمت هرکیلوگرم ژل رویال بین 300 تا 500 دلار در بازارهای جهانی مبادله می شود که می تواند ارزآوری خوبی برای کشور به همراه داشته باشد.

چین یکی از کشورهای تولید کننده ژل رویال است که می تواند از هر کندو 10 کیلوگرم از این ماده ارزشمند را استحصال کند که با تولیدات کشورما قابل مقایسه نیست.

موانع و مشکلات

بسته بندی و برند سازی

عدم شناخت بازارهای صادراتی

تک محصولی بودن عسل و عدم توجه به فرآورده های آن (ژل رویال، زهر زنبور عسل و..)